معرفی تئوری‌ها و نظریه‌های سازمانی برای آشنایی مدیران

نظریه سازمانی یا تئوری سازمانی (Organizational theory) مطالعه طرح‌ها و ساختارهای سازمانی است. نظریه‌های سازمانی همچنین با رفتار افراد یا گروه‌های سازمان و نحوه تعامل آنها با یکدیگر برای تحقق اهداف تعیین شده، سروکار دارد. نظریه سازمانی سازمان را مطالعه می‌کند تا بتواند راه‌حل هر مسئله را شناسایی کند. این مهم، یک پیشنهاد اساسی در مورد راه‌هایی است که ممکن است به سازمان کمک کند تا با تغییرات سریع یا ناگهانی کنار بیاید، انتظارات همه ذینفعان خود را برآورده کند و بهره‌وری و کارایی را به حداکثر برساند.

به بیان دیگر

نظریه سازمانی یک مرجع کلی برای توضیح الگوهای رفتاری در یک سازمان فراهم می‌کند. این مسئله به ما کمک می‌کند تا به رابطه بین یک سازمان و محیط آن و تأثیرات آن در عملکرد آن نگاه کنیم. نظریه سازمانی تأثیر محیط تجارت خارجی و داخلی را بررسی می‌نماید. به عنوان مثال فرهنگ سازمانی، مسائل حقوقی، سیاسی و غیره که بر سازمان تأثیر دارند را مورد تحلیل قرار می‌دهد. استفاده از نظریه سازمانی به بهبود پتانسیل اقتصادی در جامعه کمک می‌کند.

اهمیت مطالعات نظریه‌های سازمانی در چیست؟

نظریه‌های سازمانی مورد مطالعه قرار می‌گیرند زیرا آنها به سوالات اساسی در مورد نحوه کار سازمان می‌پردازند. این بررسی‌ها، فرض را بر این می‌گیرند که سازمان اهداف، ساختار و اعضای خود را دارد، اما مسئولیت خود را بر کارایی سازمان مذکور می‌گذارد. نهادهای مختلف یک کسب و کار از تئوری‌های سازمانی متناسب با اهداف و فضای کسب و کار آنها برای بهبود عملکرد و کارایی آن استفاده می‌کنند.

انواع نظریه سازمانی

1. نظریه سازمانی کلاسیک

نظریه کلاسیک سازمانی در اواخر قرن نوزدهم در بخش خصوصی از پوسته خود بیرون آمد. این نظریه یکی از رویکردهای سنتی سازمانی است که در آن مسئولیت سازمان مورد توجه است و نه کارمندانی که در آنجا کار می‌کنند. طبق تئوری کلاسیک سازمانی، سازمان یک ماشین است و کارمندان آن قسمت‌های مختلف آن را تشکیل می‌دهند.

ویژگی‌های نظریه سازمانی کلاسیک عبارتند از:

• نظریه کلاسیک بر اساس یک مدل حسابداری ساخته شده است.
• این امر تمرکز خود را بر یافتن موضوعات پس از ایجاد و سپس حل آنها قرار داده است.
• این تئوری در مورد خروجی‌ها صحبت می‌کند و نه در مورد ورودی‌هایی که توسط کارمندان ایجاد خواهند شد.
• کار بر اساس وظیفه و کسب و کاری که در سازمان انجام می‌شود، تقسیم نمی‌شود.
• نیروی کار پایدار تلقی می‌شود و در سازمان تغییر نمی‌یابد.
• نظریه کلاسیک طرفدار یک سیستم یکپارچه و متمرکز است که در آن اقتدار با شخصیت اصلی باشد.

مزایای نظریه سازمانی کلاسیک عبارتند از:

• این تئوری، ساختار مشخصی برای مدیریت در یک سازمان دارد.
• این نظریه می‌تواند کارایی و بهره‌وری را افزایش دهد.
• این مبحث، شرایط کار بهتری ایجاد می‌کند.
• این امر به ایجاد پیوند بین کارگران و مدیران کمک می‌کند .
• این تئوری به افزایش دستمزد کارگران کمک می‌کند .

معایب تئوری کلاسیک سازمانی به این شرح است:

• نظریه کلاسیک سازمانی بار کار را بر دوش کارمندان می‌گذارد.
• برای سازه‌های ساده ساخته شده است و نه ساختارهای پیچیده.
• این تئوری ناامیدی و نگرشی دلسرد کننده ایجاد می‌کند زیرا خلاقیت را در کارمندان تشویق نمی‌کند.

2. نظریه سازمانی اداری

این نظریه مسئولیت خود را بر مدیریت شرکتی و عوامل انسانی و رفتاری در روند مدیریت قرار داده است. مفهوم اصلی این نظریه مربوط به بخش‌بندی است، جایی که فعالیت‌ها باید شناسایی و طبقه‌بندی شوند تا کارها به طور موثرتر انجام شود.

در نظریه سازمانی اداری، تمرکز بر چگونگی ساختار مدیریت و نحوه سازماندهی کارمندان برای انجام موثر وظایف داده شده است. این تئوری ابتدا سعی دارد تا سطح کارایی مدیریت را برای استانداردسازی فرآیندها بهبود بخشد و سپس به سطح عملیاتی برسد که در آن کارمندان از تغییرات آگاه شوند تا بتوانند آنها را در برنامه روزانه خود پیاده‌سازی کنند.

اصول نظریه سازمانی اداری عبارتند از:

• تقسیم کار باید بر اساس تخصص‌ها برای انجام موثر وظایف تعیین شده باشد.
• اقتدار و مسئولیت به هم پیوند می‌خورند از این رو مقام مسئول در برابر هر تصمیمی که اشتباه می‌رود، پاسخگو است.
• تأکید اصلی بر رفتار دوستانه و اطاعت کارکنان نسبت به یکدیگر است.
• باید یک وحدت فرماندهی وجود داشته باشد و کارکنان باید فقط از یک رئیس ناظر دستور بگیرند.
• باید وحدت جهت‌گیری وجود داشته باشد که هر کارمندی را ترغیب کند که در جهت رسیدن به یک هدف مشترک تلاش کند.
• باید یک نظم و ترتیب منظم از افراد و وظایف در سازمان وجود داشته باشد. این بدان معناست که فرد مناسب باید در شغل مناسب باشد و همه مواد در جای مناسب خود قرار بگیرند.

مزایای تئوری سازمانی اداری به این شرح است که:

• این یک نظریه جامع برای مقابله با تکنیک‌های مدیریت است.
• برای اطمینان از موفقیت، کلیه مباحث مربوط به موقعیت مدیریت را در بر می‌گیرد.

مضرات رویکرد سازمانی اداری عبارتند از:

• این تئوری بر اساس کاربرد انسانی در محیط کار مطرح شده است.
• اعتماد بیش از حد به تجربه فردی وجود دارد.
• بسیاری از مفروضات نظریه سازمانی اداری آزمایش نشده و در نتیجه قابل اجرا نیستند.

3. مدیریت علمی نظریه سازمانی

در تئوری سازمانی مدیریت علمی، انسان از اجزای ماشین آلات است تا بتواند کارهای معمول را انجام دهد. این نظریه مسئولیت خود را در افزایش سطح کارایی هر کارمند در سازمان و به حداقل رساندن زمان انجام وظیفه به عهده گرفته است.

این تئوری، علم مهندسی را در سطح عملیاتی برای افزایش سطح تولید اعمال می‌کند. در این مورد، اعتقاد بر این است که بهبود کارایی کارگران و کارمندان در سطح کار، به نوبه خود، توانایی مدیریت را افزایش می‌دهد.

اصول مدیریت علمی نظریه سازمانی به این شرح است که:

• برنامه‌ریزی را از اجرا جدا می‌کند.
• سرپرستان نقش اساسی را ایفا می‌کنند. زیرا برای ارائه دستورالعمل در زمینه مربوط به افراد زیر نظر، وجود آنها لازم است.
• خستگی، حرکت و زمان در تعیین کار انجام شده توسط هر کارمند مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرد.
• هزینه تولید، دوره اشتغال و ابزار را استاندارد می‌کند و بنابراین شرایط کار را بهبود می‌بخشد.
• این نظریه بر انتخاب علمی و آموزش کارها تأکید دارد.
• کار را بین مدیر و کارگر تقسیم می‌کند.
• مشوق‌های مالی در نظر این تئوری، ضروری است و باید برای ایجاد انگیزه در نیروی کار و تقویت بهره‌وری آنها ارائه شود.

مزایای نظریه علمی سازمانی به این شرح است که:

• این تئوری، خود را مسئول تولید پیشرفته می‌داند.
• مدیران، کنترل منطقی بر تولید دارند.
• احتمال عدم صحت اطلاعات در حین عمل را کاهش می‌دهد.
• هزینه تولید کاهش می‌یابد.

مضرات نظریه علمی سازمانی عبارتند از:

• این کار به سرمایه‌گذاری عظیم نیاز دارد.
• مدیریت کنترل کامل را در دست می‌گیرد و فرصتی برای توسعه خلاقیت وجود ندارد.
• این رویکرد برای کارمندان انگیزه آور نیست.

4. نظریه سازمانی بوروکراتیک

کلمه بوروکراسی به معنای فرایندها، الگوها، قوانین و مقرراتی است که برای به حداقل رساندن پیچیدگی در طی عملکرد در یک سازمان ایجاد می‌شود. این تئوری مرکز توجه خود را بر اصول استاندارد شده، نیروی کار متخصص، کارمندان اداری آموزش دیده و سلسله مراتب اقتدار قرار می‌دهد. این تئوری با عنوان نظریه دیوان سالاری نیز شناخته می‌شود که در مورد فرایندهای اداری و ساختار سازمان است. ماهیت آن غیر شخصی است و برای ایجاد تمرکز در ساختار قدرت و اطمینان از کارایی طراحی شده است.

مشخصات تئوری سازمانی بوروکراتیک به این شرح است که:

• وظایف بر اساس تخصص و صلاحیت‌ها به دسته‌های معمول و ساده تقسیم می شوند.
• هر کارمند می‌داند که از او چه انتظاری می‌رود و مسئول کار اختصاص یافته است.
• سازمان با تقسیم کار بر اساس تخصص سود می‌برد. کارمندان پذیرش وظایف همکاران خود را مجاز نمی‌دانند.
• چندین موقعیت سلسله مراتبی وجود دارد و مدیران به صورت لایه‌هایی سازمان یافته‌اند که هر یک مسئول عملکرد کلی کارکنان خود هستند. لایه‌های پایین همیشه تحت کنترل و نظارت از لایه‌های فوق قرار می‌گیرند.
• این نظریه، شایستگی‌ها و مهارت‌های فنی را در منظر دارد که به انتخاب کارمندان کمک می‌کند.
• ارزش کارمندان از طریق حقوق و دستمزدی که به موقعیت آنها در سازمان بستگی دارد، در نظر گرفته می‌شود. از این رو دیده شده که آنها هیچ گونه علاقه و حس مالکیتی در سازمان ندارند.
• برای اطمینان از یکنواختی و نظم در کار، قوانین رسمی وجود دارد و هر فرآیند اداری در قانون رسمی تعریف شده است. همه قوانین قابل پیش‌بینی هستند تا کارمندان بدانند از آنها چه انتظاری می‌رود.
• رابطه غیرشخصی یکی از ویژگی‌های برجسته بوروکراسی است و این الزامات و مقررات دقیق هستند که این روابط غیرشخصی را ایجاد می‌کنند. از تعصب جلوگیری می‌کند زیرا اکنون تصمیمات براساس عوامل منطقی گرفته می‌شوند و نه عوامل شخصی.
• کارمندان براساس صلاحیت و تخصص خود استخدام می‌شوند. استقرار افراد مناسب در موقعیت صحیح، تناسب کاملی ایجاد می‌کند که برای یک شرکت سالم ضروری است.

مزایای تئوری سازمانی بوروکراتیک به این شرح است که:

• سازمان‌های بزرگی با لایه‌های سلسله مراتبی متعدد می‌توانند به طور مناسب ساختار داشته باشند تا بتوانند به طور موثر کار کنند.
• قوانین تعیین شده به اجرای مداوم کار توسط هر کارمند کمک می‌کند.
• برای مدیریت آسان است که تنظیمات را انجام داده و در صورت لزوم کنترل را حفظ کند.

معایب نظریه سازمانی بوروکراتیک عبارتند از:

• در سیستم بوروکراتیک همه چیز از خطوط قرمز و مسیرهای مشخص پیروی می‌کند و لایه‌های سلسله مراتبی روندهای مهم را کُند خواهند کرد.
• وفاداری کارمندان زیر سوال است زیرا بین آنها فاصله وجود دارد.
• کمبود ایده‎‌های نوآورانه به عنوان تفکر خلاق در یک سازمان بوروکراتیک تشویق نمی‌شود.

5. نظریه سازمانی نئو کلاسیک

طبق نظریه سازمانی نئو کلاسیک، سازمان یک سیستم اجتماعی است و این اقدامات انسانی است که تأثیر مستقیم یا تأثیرگذاری مناسبی بر عملکرد افراد دارد. به همین دلیل است که این نظریه تمرکز اصلی خود را بر روی انسان‌ها در سازمان قرار داده است.

ویژگی‌های نظریه سازمانی نئو کلاسیک عبارتند از:

• در این نظریه، علوم رفتاری در مدیریت گنجانده شده است.
• این تئوری ک رویکرد روابط انسانی در سازمان است.
• این سازمان می‌داند که هر دو ساختار رسمی و غیررسمی در سازمان وجود دارد.
• ساختار غیررسمی که به دلیل تعاملات اجتماعی بین نیروی کار اتفاق می‌افتد، ساختار رسمی را تحت تأثیر قرار داده و در نتیجه عملکرد کارکنان را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. به طور کلی، تعارضی بین منافع فردی و سازمانی دیده می‌شود و بنابراین، برای دستیابی به اهداف مشترک، باید آنها را ادغام کرد.
• این تئوری ادعا می‌کند که افراد انگیزه‌های مختلفی دارند زیرا می‌خواهند نیازهای خاص خود را برآورده کنند.
• نظریه سازمانی نئو کلاسیک معتقد است که این یک کار گروهی است که می‌تواند عملکرد روان سازمان را امکان‌پذیر سازد. این نظریه از طریق رویکرد رفتاری به دست می‌آید به عنوان مثال نحوه تعامل افراد و سپس پاسخ دادن به یکدیگر.

محدودیت‌های نظریه سازمانی نئو کلاسیک به این شرح است:

• این تئوری تمرکز خود را بر سازمان و چگونگی تعامل با مردم قرار می‌دهد و محیط اطراف را در نظر نمی‌گیرد.
• فرض بر این است که یک رویکرد اداره سازمان در هر محیطی موثر است.

6. نظریه سازمانی مدرن

طبق نظریه سازمانی مدرن، سازمان با سیستمی مرتبط است که اگر تغییری در محیط خارجی یا داخلی ایجاد شود، تغییر خواهد کرد. این مفهومی است که مدل کلاسیک و علوم رفتاری و اجتماعی را در هم می‌آمیزد.

موارد اساسی تئوری سازمانی مدرن عبارتند از:

• نظریه مدرن یک سازمان را به عنوان یک سیستم باز می‌پذیرد که به طور منظم برای توسعه، پایداری و رشد در بازار با محیط تعامل دارد.
• در این تئوری، وجود چندین عنصر اساسی مانند محیط، بازخورد، فرآیند، خروجی، تحول و ورودی پذیرفته شده است.
• این رویکرد شامل جنبه‌های چند بعدی و چندسطحی سازمان است و محیط کلان و کلی سازمان را در بر می‌گیرد.
• این نظریه سازمان ذاتا با شرایط سازگار است و می‌تواند خود را با تغییر شرایط به راحتی وفق دهد.
• این تئوری سازمان را به عنوان یک سیستم پویا در نظر می‌گیرد.
• در نظریه مدرن، نتایج اطمینان ندارند و به احتمال وقوع، بستگی دارند.
• این نظریه، چند متغیره را در خود دارد و نشان می‌دهد که وقایع می‌توانند نتیجه متغیرهای متعددی باشند که شاید به هم وابسته باشند.

انتقاد از تئوری سازمانی مدرن به این ترتیب بوده است که:

• این نظریه فقط به سوالات و پاسخ‌های مناسب نمی‌پردازد.
• این روش مبتنی بر روش‌های ریاضی، اجتماعی و رفتاری است که خود تئوری‌های مدیریت است.
• عدم وجود دانش واحد در این باب.

نتیجه سخن

همان‌طور که اشاره شد، نظریه سازمانی، مطالعه جامعه شناختی سازمان‌های رسمی اجتماعی، از قبیل کسب و کارها، سازمان‌ها و ارتباط متقابل آنها با محیطی است که در آن فعالیت می‌کنند. این مهم مکمل مطالعات رفتار سازمانی و مطالعات منابع انسانی است. نظریه‌های مختلفی از سازمان برای پیش‌بینی و توضیح روند و همچنین الگوهای رفتاری در یک محیط سازمانی وجود دارد. شش نوع مختلف نظریه سازمانی وجود دارد که بیشترین رجوع و بررسی را به خود اختصاص داده‌اند. در متن حاضر به بررسی هر کدام از این شش مورد، در کنار مزایا، معایب و اصول اصلی هر کدام پرداختیم.