نمودار استخوان ماهی (Fishbone Diagram) چیست و چگونه ترسیم می‌شود؟

نمودار استخوان ماهی که به نمودار Ishikawa نیز شناخته می‌شود به مدیران در دنبال کردن علل شکست‌ها و پیروزی‌ها کمک می‌کند. در این مقاله به معرفی این نمودار و نحوه ایجاد آن می‌پردازیم.

نمودار استخوان ماهی چیست؟

نمودار علل ریشه‌ای (Root cause analysis)، که اغلب به آن نمودار “استخوان ماهی” گفته می‌شود ، می‌تواند به کمک تکنیک طوفان فکری دلایل ایجاد یک مشکل را شناسایی و ایده‌ها را به دسته‌های مفید مرتب کند.

تجزیه و تحلیل علل ریشه‌ای یک فرایند ساختاری تیمی است که شامل شناسایی عوامل اساسی یا علل یک رویداد نامطلوب یا از دست دادن آن می‌باشد. درک عوامل موثر یا علل خرابی سیستم می‌تواند به توسعه اقداماتی که سبب اصلاح مشکل می‌شود کمک کند.

نمودار استخوان ماهی یک روش تصویری برای مشاهده علت و معلول می‌باشد.

در این نمودار مشکل یا اثر در سر یا دهان ماهی و دلایل احتمالی موثر در “استخوان”های کوچکتر در دسته‌های مختلف علت نشان داده می‎شود.

نمودار استخوان ماهی می‌تواند در شناسایی علل احتمالی مشکلی مفید باشد. برای انجام این کار بهتر است از تیمی که در این زمینه دانش کافی دارند کمک بگیرید.

نمودار استخوان ماهی، ابزاری برای ترسیم گرافیکی انواع علت‌های کوچک و بزرگی است که دست به دست یکدیگر داده و یک مشکل یا مسئله را به‌وجود می‌آورند (یا آن را تشدید می‌کنند).

این نمودار معمولاً به صورت یک خط افقی با تعدادی خط شیب‌دار کوچک‌تر ترسیم می‌شود به خاطر شکلش، به نمودار استخوان ماهی یا Fishbone Diagram مشهور است.

روش ترسیم یک نمونه نمودار استخوان ماهی

مرحله اول: تعیین مشکل/ عیب یا نقص

مرحله دوم: رسم استخوان پشت

مرحله سوم: رسم استخوان‌های بزرگ

علت‌ها و فاکتورهای اصلی روی استخوان‌های بزرگ ثبت می‌شوند که می‌توان آن‌ها را به صورت زیر طبقه‌بندی کرد. در بسیاری از موارد با توجه به نوع مشکل از ترکیبی از تکنیک‌های اشاره شده استفاده می‌شود اما لازم نیست حتما از همین شش حوزه استفاده کنید و این‌ها فقط چند پیشنهاد هستند:

تکنیک ۴M در Fishbone

این تکنیک شامل موارد زیر است:

الف – عوامل مربوط به انسان‌ها (Man)

ب – عوامل ماشینی  (Machine)

ج – عوامل مربوط به مواد اولیه (Material)

د – عوامل مربوط به روش کار (Method)

تکنیک۴P

این تکنیک شامل موارد زیر است:

الف – عوامل مکانی (Physical Location)

ب – عوامل سیستمی و برنامه‌ها (Plan)

ج – عوامل انسانی – کارکنان (People)

د – عوامل سیاستگذاری و خط مشی سازمان (Policies)

 تکنیک ۴S

این تکنیک شامل موارد زیر است:

الف – محیط  (Surrounding)

ب – تامین کننده، تهیه کننده (Supplier)

ج – سیستم (System)

د – مهارت‌ها (Skill)

استخوان‌های بزرگ نمودار استخوان ماهی را به صورت پیکان مورب از سمت چپ شکل به طرف استخوان پشت رسم کنید، هریک از استخوان‌های بزرگ معرف یک دسته از علت‌ها هستند.

مرحله چهارم: شناسایی عوامل موثر و جزئی‌تر

پس از اینکه علت‌ها و فاکتورهای اصلی تعیین شدند، عامل‌های موثر و جزئی‌تر شناسایی می‌شوند.

برای این کار استخوان بزرگ را به استخوان‌های متوسط و استخوان متوسط را مجدداً به استخوان‌های کوچک و به همین ترتیب به استخوان‌های مویی تقسیم‌بندی می‌کنیم. استخوان‌های متوسط، کوچک و مویی معرف سلسله مراتب علت‌های موثر در بروز مشکل هستند.

شکست علت‌ها را تا چه سطحی ادامه دهیم؟

• زمانی‌که به سطحی از علت‌ها برسیم که بتوانیم مستقیماً جهت رفع آن‌ها راه‌حل را اجرا کنیم.
• زمانی‌که علت‌های ریشه‌ای در دو یا چند استخوان مویی از زیر استخوان متوسط تکرار شوند.

مرحله پنجم: بررسی مجدد

برای اطمینان از اینکه هیچ عاملی فراموش نشده باشد، علت‌ها را مجددا مورد بررسی قرار می‌دهیم.

مرحله ششم: انتخاب موثرترین علت‌ها

موثرترین و مهمترین «علت» یا «علت‌ها» را از میان سایر عوامل انتخاب کرده و آن را در یک شکل بیضی قرار دهید تا نسبت به سایر علت‌ها مشخص شود.

مرحله هفتم: ثبت اطلاعات شناسنامه‌ای نمودار

در گام آخر به نمودارمان هویت می‌بخشیم و اطلاعات شناسنامه‌ای نمودار شامل عنوان، شماره، تاریخ، مکان و نام شخص یا گروه تهیه کننده را ثبت می‌کنیم.

مزایا و معایب نمودار استخوان ماهی

استفاده از نمودار استخوان ماهی (Fish Bone) یا نمودار علت و معلول در تعیین و شناسایی علل ریشه‌ای مسئله برای گروهی که آن را به کار می‌برند مزایایی دارد:

1. اینکه بتوانیم مشکل پیش آمده را روی کاغذ بیاوریم و به صورت نموداری علت‌های بروز آن را دسته‌بندی کنیم قطعا باعث می‌شود بتوانیم با تمرکز بیشتری به حل مسئله فکر کنیم و هوشمندانه‌تر موضوع را بازبینی کنیم.
2. نکته مهم این است که برای بررسی یک مسئله می‌بایست آن را به صورت کلی مورد بررسی قرار داد و آن را محدود نکرد و تکنیک نمودار استخوان ماهی دقیقا این امکان را مهیا می‌کند.
3. اگر فرد یا گروه از این تکنیک استفاده کند می‌تواند به تمام اجزای مسئله اشراف داشته باشد و با آگاهی بیشتر تصمیم‌گیری کند.
4. مزیت اصلی این تکنیک این است که می‌توانیم روابط بین علل را به شکل گرافیکی نمایش دهیم و این به درک مسئله و یافتن علت‌های بروز آن کمک شایانی می‌کند.
5. با توجه به اینکه فرد تحلیلگر سعی در تجزیه و تحلیل مسئله می‌کند باعث تشویق و بروز خلاقیت وی می‌شود.
6. به علت نمایش یک تصویر کلی از مسئله، به راحتی می‌توانیم با در نظر گرفتن اولویت‌های منطقی، شروع به حل مسئله کنیم.

معایب روش استخوان ماهی نیز به شرح ذیل می‌باشند:

1. شناسایی علت‌ها به شدت تحت تاثیر نظرات اعضای تیم می‌باشد.
2. زمانیکه یک یا چند نفر از اعضای تیم جایگاه سازمانی بالایی داشته باشند و دیگر اعضا تحت تأثیر آن‌ها قرار بگیرند تبعات منفی بیشتری دارد.

کاربرد نمودار استخوان ماهی

به طــــور خلاصه، کاربردهای نمودار استخوان ماهی را می‌توان به صورت زیر دسته‌بندی کرد:

1. زمانی‌که علل بروز مشکل واضح نیست این نمودار ابزار مفیدی برای شناسایی علل بالقوه است.
2. ابزاری است که با استفاده از آن به راحتی می‌توان ارتباط بین عوامل مورد مطالعه در یک فرایند را مشاهده کرد.
3. این تکنیک در جلسات طوفان فکری بسیار پرکاربرد است.
4. همچنین این نمودار در اجرای طرح کایزن (KAIZEN) برای کشف علت‌های ایجاد مشکل بسیار مفید می‌باشد.